Để giúp mỗi người tìm ra
câu trả lời cho bản thân và cuộc đời, bài chia sẻ nầy sẽ lần
lượt khảo sát những vấn nạn sau đây:
- Lắng nghe có nghĩa là
gi?
- Lắng nghe để làm gì?
- Chúng ta sẽ gặp những
cạm bẫy nào, khi lắng nghe?
- Ai là người anh chị em
thực sự cần được chúng ta lắng nghe?
***
1.-
Ý nghĩa của Lắng nghe
Sách
vở và tài liệu đề cập vấn đề lắng nghe thường nhấn mạnh một số
động tác cụ thể có ý nghĩa sau đây :[1]
1.1- Lắng nghe không phải
chỉ là nghe. Hẳn thực, trong cuộc sống, vô số nhiễu động ngày
ngày bao vây chúng ta. Chúng cưỡng bức chúng ta nghe. Nhưng
không ai tìm cách lắng nghe những nhiễu loạn ấy. Chúng ta còn
tìm cách lánh xa, chạy trốn.
1.2- Để có thể lắng nghe
người anh chị em, thái độ và tác phong của chúng ta là im lặng
ngồi xuống, trân quí con người của họ.
Nói cách khác, khi chấp
nhận ngồi vào bàn với nhau, lắng nghe nhau một cách trân trọng,
chúng ta đã bắt đầu coi nhau như anh chị em ruột thịt. cho dù
khoảnh khắc ấy chỉ mong manh, thoáng qua, nhạt nhòa.
1.3- Càng yêu quí một
người, chúng ta càng dễ dàng lắng nghe cách trao đổi, chia sẽ,
trình bày của người ây.
1.4- Trái lại, khi quan hệ
giữa chúng ta và người ấy bắt đầu giảm sút, suy đồi, đi vào ngõ
cụt...khả năng lắng nghe của chúng ta tự khắc bắt đầu biến chất
và thoái hóa.
Cũng vậy khi một người
không gây được thiện cảm nơi chúng ta, vì bất cứ lý do gì, điều
họ nói ra có thể là những điều chướng tai, nhức óc cho chúng ta.
Về phần chúng ta, trong những hoàn cảnh tương tự, chúng ta dễ
dàng bóp méo, xuyên tạc nội dung phát biểu của họ.
1.5- Trước một người có
thái độ và diện mạo thiện cảm, tự nhiên chúng ta có xu thế lắng
nghe họ một cách dễ dàng.
1.6- Khi tâm hồn chúng ta
nặng trĩu những lo âu, trầm cảm, bực bội, tức giận... khả năng
lắng nghe của chúng ta mất chất lượng bén nhạy. Thái độ tiếp
nhận của chúng ta cũng giảm suy, mai một, cùn mòn rất nhiều. Khi
có những trường hợp khổ đau tràn ngập, lý trí bị suy sụp, con
người chúng ta không còn sáng suốt, minh mẫn. Các giác quan cũng
do đó bị hạn chế và tê liệt.
Trong những tình huống như
thế, thay vì lắng nghe, chúng ta trở nên lơ là, lảng trí, "mầt
hồn, lạc vía". Theo ngôn ngữ của Thiền học, chúng ta không còn
có mặt trong hiện tại, ở đây và bây giờ. Chúng ta đánh mất chính
mình. Tình trạng loạn động này rất thường xảy ra trong cuộc sống
náo nhiệt của thế giới ngày hôm nay.
1.7- Khi lắng nghe ai một
cách thích thú thực sự, chúng ta dễ dàng thiết lập những quan hệ
hài hòa, tích cực, xây dựng với người ấy. Ngược lại, vì chúng ta
thiếu chăm nom, nuôi dưỡng khả năng này, bao nhiêu quan hệ giữa
người với người, cho dù tốt đẹp trước đây trong quá khứ gần và
xa... có thể gãy đổ tan tành…cơ hồ một cánh đồng lúa mùa, sau
một trận bão lụt tàn phá, hủy hoại.
Vì lý do này, không gì có
thể thay thế tác phong và thái độ lắng nghe, nếu chúng ta có kỳ
vọng kiên định xây dựng, vun đắp, khai triển những quan hệ tiếp
xúc, trao đổi giữa chúng ta và người khác.
Trong tinh thần này, lắng
nghe là một của ăn tâm linh khả dĩ nuôi sống con người. Đó cũng
là một quà tặng vô giá, mà con người có trách nhiệm dâng hiến
cho nhau, để giúp nhau làm người, trong cuộc sống hằng ngày.
2.-
Lắng nghe và chiều kích LÀM NGƯỜI
Cũng
trong chiều hướng này, khi tôi lắng nghe ai với trọn con người,
một đàng tôi vươn tới chiều kích làm người. Đàng khác, tôi đãi
ngộ, cư xử người được tôi lắng nghe như một con người giống như
tôi, ngang hàng tôi, có quyền làm chủ thể phát biểu, diễn tả,
bộc lộ mình ra ngoài.
Lề lối giáo dục ngày nay
đang nhấn mạnh và phát huy cách thức đãi ngộ ấy. Thậm chí một
đứa bé mới sinh ra, khi chưa sử dụng ngôn ngữ "có lời" của môi
trường, đã "mặc khải mình" dưới nhiều hình thức khác nhau như
tiếng khóc, nụ cười, liếc nhìn, chân tay vận động...[2] Hơn ai
hết, nếu người mẹ không lắng nghe đứa con của mình trong địa hạt
này, từ những ngày đầu tiên, em đã bị hụt hững một phần nào trên
cơ sở làm người. Không được lắng nghe, ở đây trong quan hệ mẹ
con, em sẽ không học được bài học lắng nghe một cách nhuần
nhuyễn, thành thục, trong quan hệ giữa người với người sau này.
Bác sĩ tâm thần René Spitz
đã đưa ra ví dụ về "nụ cười sinh lý", để minh họa những điều vừa
được trình bày.[3] Một đứa bé mới lọt lòng mẹ, một tuần hay vài
ba ngày sau, đã mĩm cười trong giấc ngủ. Đó là nụ cười sinh lý,
một phản ứng tự phát, bộc lộ tình trạng của đứa trẻ được thỏa
mãn về mọi mặt như lương thực, y phục, nhiệt độ, tiêu hóa, không
khí... Theo cách giải thích bình dân của bà mẹ Việt Nam, đứa trẻ
mĩm cười với "Bà Mụ, Bà Tiên" đang hiện về dạy dỗ, trao đổi,
tiếp xúc.
Phải đợi đến ít nhất ba bốn
tháng sau, bà mẹ hay là một thành viên khác trong gia đình có
phận sự chăm sóc thường xuyên, liên tục cho đứa bé, mới có khả
năng trao đổi nụ cười với em ấy khi tiếp xúc, bồng ẵm, vui đùa,
xoa bóp, vuốt ve...Thiếu những quan hệ tiếp xúc liên tục "mặt
nhìn mặt", "da chạm da", đứa bé sẽ thiếu nụ cười. Hay là nụ cười
của em sẽ xuất hiện rất chậm trễ, sau bảy hoặc tám tháng, như
chúng ta có thể quan sát nơi những đứa trẻ trong các cô nhi viện
quá đông, quá lớn, thiếu công nhân viên chăm sóc và nuôi nấng.
Nụ cười như hạt lúa đã có
mặt từ những ngày đầu tiên trong ruộng đồng da thịt, cơ thể của
đứa bé. Nụ cười sinh lý ấy chỉ lớn lên, nở hoa, sinh hạt, trở
thành "nụ cười xã hội", để hai mẹ con có khả năng tiếp xúc, trao
đổi, cùng nhau sung sướng, hân hoan, hạnh phúc... chỉ khi nào bà
mẹ biết chăm sóc, vun trồng, tưới tẩm, nuôi dưõng hạt giống ấy.
Nói một cách vắn gọn, nếu
người mẹ không lắng nghe con, bà không hái được bông hoa "nụ
cười xã hội" trên khuôn mặt của con.
Cũng vậy, trong địa hạt
ngôn ngữ, nếu bà mẹ không biết lắng nghe con chuyện trò, líu lo,
ca hát, để hưởng nhận hạnh phúc đang trào dâng trong cõi lòng
làm mẹ của mình, đứa bé sẽ chậm nói và có khi không học nói.
Cái gì xảy ra giữa hai mẹ
con trong hai năm đầu đời, cũng đang xảy ra trong quan hệ giữa
người với người. Người mẹ không chờ đợi, đòi hỏi đứa con phải
cười phải nói. Bà chỉ đơn phương lắng nghe như bà ăn, bà thở.
Nhờ vậy, con bà sẽ cười, sẽ nói, theo nhu cầu và tốc độ tự nhiên
của mình.
Trong quan hệ giữa người
với người, cũng có những định luật tương tự: khi trong môi
trường, cộng đoàn, quê hương và nhân loại, có những tâm hồn biết
lắng nghe không chờ đợi, đòi hỏi, đặt điều kiện, phê phán, tố
cáo... tự khắc ở phía bên kia, đằng trước, sẽ có những người
đang cố quyết trở thành người.
Bà mẹ vun trồng trong bốn,
năm tháng, mới có thể gặt hái đóa hoa nụ cười trên khuôn mặt của
đứa con. Có lẽ chúng ta phải vun trồng mảnh đất lắng nghe một
cách liên tục trong vòng 100 năm, mới gặt hái được "Đức Bụt",
hay là "Một Con Người Công Chính" đang tái lâm trên Quê Hương,
Đất Nước. Nếu chính bản thân tôi không làm bà mẹ lắng nghe, tôi
thắp hương chờ đợi ai? Trên cơ sở nào, tôi đòi hỏi kẻ khác, phía
bên kia phải làm... đang khi đó chính tôi đang ù lì, bị động, vô
cảm?
3.-
Lắng nghe để Chia sẻ và Đồng hành
Thái độ hay tác phong lắng
nghe đòi hỏi chính chúng ta hãy im lặng, nghĩa là tạo điều kiện
thuận lợi, dễ dàng, để người đối diện có thể nói ra tất cả những
điều họ cần bộc lộ, chia sẽ.
Thế nhưng, im lặng trong
nhiều trường hợp có liên hệ đến đời sống xã hội, có thể mang sắc
thái và ý nghĩa tiêu cực như "khinh thị, không coi trọng, tự
cao, đóng kín cửa lòng...". Phải chăng nhiều bà vợ đã than trách
chồng mình "tránh né, thiếu trao đổi, trốn mình trong bốn bức
tường im lặng cao ngạo hay là lãnh đạm"? Nhằm giải tỏa một số
vấn đề căng thẳng trong quan hệ vợ chồng, người nữ thường được
yêu cầu "nâng cao chất lượng lắng nghe và giảm hạ liều lượng
phát biểu. Vượt quá ba ý tưởng, những câu nói của các bà đã bắt
đầu bị sàng lọc , xuyên tạc, bóp méo, biến chất". Bà mẹ nào cũng
đã hiểu rõ: khi dọn cho ai ăn quá nhiều, người ấy sẽ có nguy cơ
"trúng thực".
Cũng trong chiều hướng tạo
hòa khí và phát huy quan hệ tốt đẹp, người chồng được yêu cầu
"có mặt, đóng góp, tham dự". Im lặng chỉ biến thành "vàng“, khi
họ biết lưu tâm, đặt trọng tâm vào người phát biểu.
Im lặng chỉ trở thành lắng
nghe; và lắng nghe chỉ mang bộ mặt và tâm hồn im lặng, khi chúng
ta đón nhận và chấp nhận người trước mặt. Chúng ta trân trọng,
tìm hiểu, ghi nhận từng lời họ nói ra. Còn hơn thế nữa, chính
con người toàn diện của họ trở thành quan trọng cho chúng ta.
Theo cách giải thích của
tâm lý ngày nay, lắng nghe ai một cách thực sự, là "đi vào bên
trong nội tâm" của người ấy, chia sẽ, đồng hành, đồng cảm với
họ. Sở hữu hóa nghĩa là biến thành của mình "cái khung qui
chiếu" của họ. Thuật ngữ này có vẽ kiểu cách, phiền toái, phức
tạp. Nhưng thực chất và ý nghĩa của nó rất đơn giản. Khám phá
khung qui chiếu của một người là lắng nghe họ, một cách rất
thành tâm và cố quyết trả lời cho chính mình, những câu hỏi sau
đây:
- Trong những điều họ phát
biểu, cái gì là sự kiện hoàn toàn khách quan có thể được kiểm
chứng?
- Khi họ phát
biểu, họ trình bày cho tôi những cảm xúc và xúc động nào? Họ đau
nhói ở đâu? Họ phập phồng, ngột ngạt ở chỗ nào?
- Từ địa hạt xúc động có
liên hệ đến cơ thể và các hiện tượng sinh lý hóa, tôi bước qua
lãnh vực tình cảm: để được lắng nghe, họ kêu tên và đặt tên cho
tâm tình của mình như thế nào? Buồn, sợ, bực bội, bất mãn, tức
giận, tuyệt vọng... đó là những loại ”thời tiết, khí hậu“, tạo
nên nắng mưa trong tâm hồn của họ.
- Sau đó tôi vươn lên bình
diện thuyên giải, nhằm tìm hiểu: Qua những điều họ nói, họ có ý
kiến gì về chính mình, về người khác, về cuộc sống...
Những ý kiến ấy mới xuất
hiện hay là đã đóng lớp rêu rong từ bao nhiêu đời, từ những ngày
thơ ấu? Phải chăng đó là những thành kiến, những kiến lập họ
tiếp thu từ người khác, ở nơi khác, nhưng chưa bao giờ được khảo
sát hay là cập nhật hóa một cách nghiêm chỉnh?
Nói cách khác, cái gì là
dư luận, tiếng đồn? Cái gì là xác tín đặt cơ sở trên lý luận
vững chãi? Cái gì là năng động do họ sáng tạo? Cái gì là bị động
do người khác áp đặt cho họ? Và người khác ấy là ai, mang tên
tuổi gì?
Ý kiến của họ là một kết
luận dựa trên cơ sở khách quan vững vàng, đã được kiểm chứng?
Hay ngược lại, đó còn là một giả thuyết mong manh tạm bợ? Phải
chăng đó chỉ là một lời phán quyết hoàn toàn đơn phương, độc lộ,
thiếu nền tảng?
- Cuối cùng, khi lắng nghe
người đối diện phát biểu về người khác, bất kể là người thân hay
kẻ xa lạ, tôi cần tìm hiểu họ có những loại quan hệ nào với tha
nhân: Hài hòa tích cực, hay là căng thẳng, xung đột? Họ đang
nuôi dưỡng lập trường nào trong bốn loại lập trường tâm lý sau
đây ?[4]
Một : Tao thắng mầy thua,
Hai : Tao thua mầy thắng,
Ba : Tao thua mầy thua,
Bốn :
Tôi thắng, bạn thắng, chúng ta cùng thắng với nhau và nhờ vào
nhau.
Nói
tóm lại, "khung qui chiếu" của họ bao gồm những gì, trên năm
bình diện khác nhau như : sự kiện khách quan, cảm xúc, tâm tình,
kiến giải và quan hệ?
Để có thể khám phá bao
nhiêu dữ kiện và tin tức cần thiết như vậy, chúng ta không thể
không tìm hiểu, học tập và tôi luyện. Nhờ đó, chúng ta có thể
đóng góp, xây dựng cuộc đời cho người khác.
Đi một buổi chợ còn học
được một mớ khôn! Huống hồ, nếu chúng ta biết lắng nghe, một
cách thành tâm và có tính khoa học, chúng ta sẽ nhận rất nhiều
điều, trên bước đường làm người. Và sau khi biết nhận như vậy,
chúng ta sẽ là những người biết cho.
4.-
Nhận và Cho trong động tác Lắng nghe
Trong
những ý nghĩa vừa được trình bày và quảng khai trên đây, phải
chăng thái độ Lắng nghe làm nên bản chất đích thực của tất cả
những ai cố quyết làm người trong trời đất này? Và khi lắng nghe
một người - cho dù người ấy nói hay hoặc nói dở, nói đúng hoặc
nói sai, cao thượng hoặc tầm thường - chúng ta làm công việc gây
ý thức cho họ nhận thức được rằng: cuộc đời đang CHO họ rất
nhiều. Đến phiên họ, nếu họ tìm một người để cho; tìm một điều
để cho; tìm một cơ hội để cho... lập tức họ trở nên giàu có. Họ
đang làm một bà mẹ với hai bàn tay êm ái. Với nụ cười xinh đẹp.
Với một liếc nhìn bao la, rộng lượng. Với một lời nói ấm áp,
khích lệ. Với một tia ánh sáng nho nhỏ trong đôi mắt...
Khi lắng nghe với một thái
độ nhận và cho như vậy, chúng ta không cần phải khẳng định lập
trường "đồng ý" hay là "không đồng ý". Chúng ta đang ở trên bình
diện Thương Yêu.
Thương yêu như vậy gồm có hai hơi thở ra vào là Từ và Bi.
- Từ là mang lại niềm hân hoan, phấn khởi.
- Bi là đồng cảm, chia sẽ những đắng cay, chua xót
trong cuộc đời.
Đó là ý nghĩa sâu xa, mục
đích cuối cùng, và đó cũng là giá trị cần được chúng ta thực thi
và đeo đuổi, mỗi lần chúng ta lắng nghe một người anh chị em.
***
5.-
Những ý nghĩa chủ yếu của Lắng nghe
Trong bản tóm lược sau
đây, tôi liệt kê lại sáu ý nghĩa chủ chốt của tác phong lắng
nghe:
Động tác thứ nhất: Khi
lắng nghe, tôi giữ im lặng.
Động tác thứ hai: Tôi giữ
im lặng là vì tôi đặt trọng tâm vào người đang nói và chia sẽ.
Không những điều họ nói, chính toàn diện con người của họ là một
giá trị quan trọng đối với tôi.
Động tác thứ ba: Khi lắng
nghe, tôi không nhắm bày tỏ ý kiến đồng ý hay không đồng ý. Tôi
học tập, tìm hiểu khung qui chiếu của người phát biểu. Đặc biệt
tôi phân định một cách rành mạch rõ ràng đâu là sự kiện, đâu là
tình cảm xúc động, đâu là kiến giải, đâu là lời phê phán.
Động tác thứ bốn: Khi lắng
nghe và tìm hiểu như vậy, tôi giúp người phát biểu ý thức về bản
chất đích thực và sâu xa của họ là cho và thương yêu, vì họ đang
được thương yêu.
Động tác thứ năm: Để đánh
giá chất lượng của tác phong lắng nghe, tôi dựa vào ba tiêu
chuẩn: Một là sống trong hiện tại, để chú ý và lưu tâm người
đang hiện diện với tôi. Hai là học tập, tìm hiểu. Ba là có mặt
một cách vui thích và hứng thú, thay vì bày tỏ những xúc động
nhàm chán và bực bội.
Động tác thứ sáu: Để có
thể duy trì chất lượng của lắng nghe, mục đích cuối cùng mà tôi
đeo đuổi là thương yêu. Thiếu động cơ này thúc đẩy, tôi không
còn sống trung thực. Tôi đi vào con đường phê phán nhị nguyên.
6.-
Những cạm bẫy của Lắng nghe
Lắng nghe với sáu động tác
vừa được liệt kê, không phải là một công việc dễ dàng và tự
nhiên. Một đàng, tôi phải thường xuyên tôi luyện. Đàng khác, tôi
phải đánh giá một cách khoa học và sáng suốt, bằng cách đề phòng
bốn cạm bẫy đang có mặt ở khắp nơi:
Cạm bẫy thứ nhất: Tôi cắt
ngang, giành nói. Tôi vi phạm qui luật im
lặng.
Cạm bẫy thứ hai: Tôi kết luận
quá sớm. Tôi chưa nắm vững toàn bộ khung qui chiếu của người
phát biểu. Lối nhìn của tôi còn quá phiến diện. Cho nên người
đối diện cảm thấy mình bị hiểu lầm, không được lắng nghe một
cách đích thực và trọn vẹn.
Cạm bẫy thứ ba: Tôi mơ mộng,
nghĩ đến chuyện đã qua hay là chuyện chưa tới. Tôi không sống
trong hiện tại.
Cạm bẫy thứ bốn: Thay vì im
lặng, học hỏi, tìm hiểu đến nơi đến chốn, tôi lèo lái câu chuyện
qua một hướng khác. Tôi đề nghị lề lối giải quyết, tôi phóng
ngoại, giải thích, tôi phê phán, khen chê lên mặt mô phạm, tôi
bùng nổ, giận hờn, bực bội, la lối...
Nói tóm lại, vì tôi thiếu kỹ
năng lắng nghe, tôi không biết giữ im lặng một cách thanh thản,
hồn nhiên, dễ dàng và khéo léo. Từ đó, người phát biểu không có
khả năng "mặc khải mình" như lòng họ chờ đợi, khao khát. Cũng vì
vậy, họ chưa nhận ra bản chất đích thực sâu xa của mình là làm
sứ giả của Tình Thương trong cuộc đời này.
Trái lại, khi cảm thấy mình
được lắng nghe, nghĩa là được tiếp nhận và yêu thương, họ đã bắt
đầu mở rộng con mắt tâm linh, và từ từ ý thức đến sứ mệnh làm
người của mình là "Cho".
Hẳn thực, tôi đang cho chỉ vì
tôi đã nhận lãnh rất nhiều, trong cuộc sống.
Sách tham khảo :
1- Cameron L - Solutions
- Future Pace U.S.A. 1985,
2- Goleman D - Emotional
Intelligence -Bantam U.S.A. 1995.
3- Gordon T - Être Parent,
ça s’apprend - Marabout 1995.
4- Nguyễn văn Thành - Phát
Huy Nhân Lực - T.N. Lausanne 1998.